Το τέρας μέσα μας: Το πείραμα του Μίλγκραμ

Το πείραμα του Μίλγκραμ είναι ένα από τα πιο γνωστά αντιδεοντολογικά πειράματα της ψυχολογίας, ουσιαστικά μια «φάρσα» που ξεγύμνωσε την ανθρώπινη ψυχή.


Το 1961, ο είκοσι εφτάχρονος Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Γέιλ, αποφάσισε να μελετήσει την υπακοή στην εξουσία. Είχαν περάσει λίγα μόνο χρόνια από τα φρικτά εγκλήματα των Ναζί και γινόταν μια προσπάθεια κατανόησης της συμπεριφοράς των απλών στρατιωτών και αξιωματικών των SS, οι οποίοι είχαν εξολοθρεύσει εκατομμύρια αμάχων. Η ευρέως αποδεκτή εξήγηση –πριν το πείραμα του Μίλγκραμ- ήταν η αυταρχική τευτονική διαπαιδαγώγηση και η καταπιεσμένη –κυρίως σεξουαλικά- παιδική ηλικία των Γερμανών. Όμως ο Μίλγκραμ ήταν κοινωνικός ψυχολόγος και πίστευε ότι αυτού του είδους η υπακοή –που οδηγεί στο έγκλημα- δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μόνο της προσωπικότητας, αλλά περισσότερο των πιεστικών συνθηκών. Και το απέδειξε κάνοντας τη «φάρσα» του.

Τα υποκείμενα του πειράματος ήταν εθελοντές, κυρίως φοιτητές, οι οποίοι καλούνταν έναντι αμοιβής να συμμετέχουν σε ένα ψυχολογικό πείραμα σχετικό με τη μνήμη.

Χώριζε τους φοιτητές σε ζεύγη και –μετά από μια εικονική κλήρωση- ο ένας έπαιρνε το ρόλο του «μαθητευομένου» και ο άλλος του «δασκάλου».

Ο έκπληκτος «μαθητευόμενος» δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα και του περνούσαν ηλεκτρόδια σε όλο το σώμα. Έπειτα του έδιναν να μάθει δέκα ζεύγη λέξεων.

Ο «δάσκαλος», από την άλλη, καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας. Μπροστά του δέκα κουμπιά με ενδείξεις: «15 βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κλπ.» Το τελευταίο κουμπί έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!»


Πίσω από το «δάσκαλο» στεκόταν ο πειραματιστής, ο υπεύθυνος του πειράματος. (Και περνάμε σε ενεστώτα για να γίνουμε μέτοχοι της στιγμής.)

«Θα λέτε την πρώτη λέξη από τα ζεύγη στο μαθητευόμενο. Αν κάνει λάθος θα σηκώσετε το πρώτο μοχλό και θα υποστεί ένα ηλεκτροσόκ 15 βολτ. Σε κάθε λάθος θα σηκώνετε τον αμέσως επόμενο μοχλό», λέει ο πειραματιστής και ο «δάσκαλος» αισθάνεται ήδη καλά που δεν του έτυχε στην κλήρωση ο άλλος ρόλος.

Το πείραμα ξεκινάει. Ο «δάσκαλος» λέει τις λέξεις από το μικρόφωνο. Ο «μαθητευόμενος», ήδη τρομαγμένος, απαντάει σωστά, αλλά όχι για πολύ. Μόλις κάνει το πρώτο λάθος ο «δάσκαλος» γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος του λέει να προχωρήσει στο πρώτο ηλεκτροσόκ. Ο «δάσκαλος» υπακούει. 15 βολτ δεν είναι πολλά, αλλά ο «μαθητευόμενος» έχει αλλάξει ήδη γνώμη. Παρ’ όλα αυτά απαντάει σωστά σε άλλη μια ερώτηση, αλλά στο επόμενο λάθος δέχεται 30 βολτ. «Αφήστε να φύγω», λέει ο «μαθητευόμενος» που δεν μπορεί να λυθεί. «Δε θέλω να συμμετάσχω σε αυτό το πείραμα.» Ο «δάσκαλος» κοιτάει τον πειραματιστή. Εκείνος του κάνει νόημα να συνεχίσει.

Τα βολτ αυξάνονται και τώρα πια ο πόνος είναι εμφανής στο πρόσωπο του «μαθητευόμενου», που εκλιπαρεί να τον αφήσουν ελεύθερο. Στα 200 βολτ ταρακουνιέται ολόκληρος. Ο «δάσκαλος» πριν κάθε ηλεκτροσόκ γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος, με σταθερή φωνή, του λέει ότι το πείραμα πρέπει να συνεχιστεί. Ο «δάσκαλος» συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει, ζητάει τη βοήθεια του Θεού και παρακαλεί να τον λυπηθούν. Δεν μπορεί πια να απαντήσει στις ερωτήσεις, αλλά ο πειραματιστής λέει στο «δάσκαλο»:

«Τη σιωπή την εκλαμβάνουμε ως αποτυχημένη απάντηση και συνεχίζουμε με την τιμωρία.»

Στα 345 βολτ ο «μαθητευόμενος» τραντάζεται ολόκληρος, ουρλιάζει και χάνει τις αισθήσεις του.

Ο «δάσκαλος», ιδρωμένος και με τα χέρια του να τρέμουν, κοιτάει τον πειραματιστή.

«Μην ανησυχείτε», λέει εκείνος, «το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο… Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»

«Μα είναι λιπόθυμος», λέει ο «δάσκαλος».

«Δεν έχει καμιά σημασία. Το πείραμα πρέπει να ολοκληρωθεί. Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»

Πόσοι από τους εθελοντές έφτασαν ως τον τελευταίο μοχλό;

Πριν ξεκινήσει το πείραμα του ο Μίλγκραμ είχε κάνει μια «δημοσκόπηση» ανάμεσα στους ψυχιάτρους και στους ψυχολόγους, ρωτώντας ‘τους τι ποσοστό των εθελοντών θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό.

Σχεδόν όλοι απάντησαν ότι κανείς δε θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό, πέρα ίσως από κάποια άτομα με κρυπτοσαδιστικές τάσεις, καθαρά παθολογικές.

Δυστυχώς έκαναν λάθος.

Μόλις το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξ’ αρχής να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησαν –συνήθως βρίζοντας τον πειραματιστή. Το υπόλοιπο 95% προχώρησε πολύ το πείραμα, πάνω από τα 150 βολτ. Και το 65%… Έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, τα πιθανότατα θανατηφόρα 450 βολτ!

Που έγκειται η φάρσα;

Ο «μαθητευόμενος» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από το Μίλγκραμ για αυτόν ακριβώς το «ρόλο». Δεν υπήρχε ηλεκτρισμός ούτε ηλεκτροσόκ. Ο ηθοποιός υποκρινόταν. Το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος».  Όμως τα αποτελέσματα ήταν αληθινά: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει και θα βασανίσει –ίσως και θα σκοτώσει- έναν άγνωστο του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος (στην προκειμένη περίπτωση επιστημονικό) και ταυτόχρονα να αισθάνεται ότι δεν τον βαρύνει η ευθύνη για ό,τι συμβεί –αφού εκείνος «απλά ακολουθούσε τις διαταγές».  Και φυσικά οι περισσότεροι από εμάς θα σκεφτούν όταν μάθουν για αυτό το πείραμα: «Εγώ αποκλείεται να έφτανα ως τον τελευταίο μοχλό.»

Όμως δείτε τι συμβαίνει στην κοινωνία μας, κάθε μέρα.

Ο υπάλληλος της ΔΕΗ που δέχεται να κόψει το ρεύμα από έναν άνεργο ή άπορο, ξέροντας ότι έτσι τον ταπεινώνει, τον υποβάλει σε ένα διαρκές βασανιστήριο και πιθανότατα θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του, ανήκει στο 65% του τελευταίου μοχλού. Και δεν είναι καθόλου κρυπτοσαδιστής. Απλά ακολουθάει τις εντολές που του έδωσαν.

Ο υπάλληλος του σούπερ-μάρκετ που σου δίνει το χαλασμένο ψάρι και σε διαβεβαιώνει ότι είναι φρέσκο (μιλώ εξ’ ιδίας πείρας, ως αγοραστής) δε σε μισεί, παρότι γνωρίζει ότι μπορεί να πάθεις και δηλητηρίαση. Απλώς ακολουθάει εντολές.  Ο αστυνομικός ο οποίος ραντίζει με χημικά τους διαδηλωτές δεν είναι κρυπτοσαδιστής –αν και πολλοί θα διαφωνήσουν στο συγκεκριμένο παράδειγμα. Απλώς κάνει τη δουλειά του. Ο υπάλληλος της εφορίας ή της τράπεζας που υπογράφει την κατάσχεση κάποιου σπιτιού για 1.000 ευρώ χρέος, θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό στο πείραμα. Γιατί υπακούει.

Ο πολιτικός που υπογράφει το μνημόνιο το οποίο οδηγεί ένα ολόκληρο έθνος στην εξαθλίωση του νεοφιλελευθερισμού θα έφτανε μέχρι τον τελευταίο μοχλό. Και αυτός υπακούει, σε εντολές πολύ πιο ισχυρές από εκείνες του πειραματιστή με την άσπρη φόρμα.  Αν όμως δούμε το πείραμα του Μίλγκραμ από την ανθρωπιστική-ηθική του πλευρά (από την πλευρά του 5% που αρνήθηκε να υπακούσει) θα καταλάβουμε ότι κανένας δεν είναι άμοιρος ευθυνών. Αν σε διατάζουν να κάνεις κάτι που προκαλεί κακό στον άλλον, στο συμπολίτη σου, σε έναν μετανάστη, σε έναν άνθρωπο (ή σε ένα ζώο, αλλά αυτό περιπλέκει πολύ τα πράγματα, εφόσον συνεχίζουμε να τρώμε κρέας), πρέπει να αρνηθείς να υπακούσεις. Ακόμα κι αν χάσεις το μπόνους παραγωγικότητας, την προαγωγή, την επανεκλογή, τη δουλειά σου.
Μόνο όταν θα είμαστε έτοιμοι να αρνηθούμε να υπακούσουμε στις «μικρές» και καθημερινές εντολές βίας –με τις οποίες οι περισσότεροι ασυνείδητα συμμορφωνόμαστε, μόνο όταν θα είμαστε έτοιμοι να προβούμε σε μια γενικευμένη και μέχρι τέλους πολιτική, κοινωνική, καταναλωτική ανυπακοή, μόνο όταν μάθουμε να συμπεριφερόμαστε ως αυτεξούσιοι άνθρωποι και όχι ως ανεύθυνοι υπάλληλοι, μόνο τότε θα μπορέσουμε να γκρεμίσουμε τη λαίλαπα του νεοφιλελευθερισμού που μας θέλει υπάνθρωπους, υπάκουους και υπόδουλους.

Και μια τελευταία παρατήρηση:

Τα υποκείμενα του πειράματος του Μίλγκραμ, οι εθελοντές φοιτητές, μάθαιναν από εκείνον ποιος ήταν ο στόχος του πειράματος. Μάθαιναν ότι ο «μαθητευόμενος» ήταν ηθοποιός και ότι δεν είχε ποτέ υποστεί ηλεκτροσόκ. Ο Μίλγκραμ το έκανε αυτό για να τους ανακουφίσει, αλλά πέτυχε το ακριβώς αντίθετο. Αυτοί οι άνθρωποι, ειδικά το 65% που είχε φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους κυνηγημένοι από τις Ερινύες της πράξης τους. Γιατί συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν τόσο αθώοι και τόσο «καλοί» όσο ήθελαν να πιστεύουν για τον εαυτό τους.

(Περισσότερα για το πείραμα του Μίλγκραμ μπορείτε να διαβάσετε στο υπέροχο βιβλίο της Lauren Slater: «Το κουτί της ψυχής», από τις εκδόσεις Οξύ, μετάφραση Δέσποινα Αλεξανδρή, 2009)

Πηγή: sanejoker.blogspot.gr

Αντικλείδι , https://antikleidi.com

Σχετικά άρθρα:

Θα σκοτώνατε έναν άνθρωπο για να σώσετε πέντε ;

Ηθική: θέμα σχετικότητας ;

Το πείραμα του Wörgl – Μια ιστορία σαν παραμύθι

Το πείραμα με τους δέκα πιθήκους… ή μαθήματα εταιρικής κουλτούρας

Το πείραμα με το βιολιστή στο μετρό

Σχετικά Άρθρα

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

10 CommentsΣχολιάστε

  • Δεν θα επιχειρήσω να αντιπαρατεθώ στα επιχειρήματα της ανάρτησης. που κατά βάση στηρίζονται σε αλληγορίες μεταφορές και παρομοιώσεις ( Πλατωνική μέθοδος ). Θα σου ζητήσω να προβληματιστείς στη θέση που έχεις για την υποχρέωση που έχουμε να μην ακολουθούμε τις εντολές ( θα αυθαιρετήσω θεωρώντας σαν δεδομένο ότι αυτές οι εντολές εξυπηρετούν τις ανάγκες επιβίωσης του ανθρώπινου είδους και δεν θα δεχτώ ότι μπορεί να είναι διαφορετικής στόχευσης ) , ζητώντας να θυμηθείς την υπόθεση του φυγά και να προσπαθήσεις να ταυτιστείς
    ( λογικά και όχι συναισθηματικά ) με τον αστυνομικό που τον καταδιώκει.

    • Όλα τα πειράματα αποτελούν σε ένα βαθμό μεταφορά. Στην καλύτερη περίπτωση αλλάζουν την κλίμακα, συνηθέστερα υποκαθιστούν είτε το υποκείμενο του πειράματος, είτε τις συνθήκες με τα καλύτερα “ανάλογά” τους. Στην περίπτωση του πειράματος της Ελλάδας έχει αλλάξει προφανώς και η κλίμακα και το υποκείμενο και τα αποτελέσματα είναι, δυστυχώς, ενθαρρυντικά μέχρι στιγμής για τους “επιστήμονες”. Άσχετο αυτό όμως. Για να επιστρέψουμε στο προκείμενο και ειδικά όσον αφορά στα παραδείγματα που αναφέρονται έχουν όλα να κάνουν με ανθρώπινη συμπεριφορά και ψυχολογία. Τι είδους πείραμα θα θεωρούσες εσύ πιο κατάλληλο από αυτό του Μίλγκραμ, “#1”; Δεύτερον, δεδομένης της “αυθαιρεσίας” σου το σκεπτικό σου καθίσταται αυτομάτως άκυρο. Μήπως είσαι πολιτικός;

      • Καλησπέρα. Θα ξεκινήσω λέγοντας ότι δεν είμαι πολιτικός , αλλά επιπλέον θεωρώ ότι δεν έχω ούτε τη φιλοδοξία αλλά ούτε και τα χαρίσματα που απαιτούνται για να γίνω πολιτικός.
        Συνεχίζω. Πιστεύω ότι η Πλατωνική μέθοδος χρησιμοποιείται όχι για να βγάλει συμπεράσματα και να αποκαλύψει την αλήθεια των πραγμάτων, αλλά σαν μέθοδος για την αναζήτηση της αλήθειας, όταν όλες οι άλλες προσπάθειες δεν λειτουργούν ικανοποιητικά ( αναγωγισμός , σχετικισμός , τελεολογία κλπ ). Για τον λόγο αυτό είμαι επιφυλακτικός για συμπεράσματα που βγαίνουν με τη μέθοδο αυτή. Τελειώνω λέγοντας ότι θα ήθελα να επαναληφθεί το πείραμα από ανεξάρτητους ερευνητές, με διαφορετικά δείγματα , σε διαφορετικούς τόπους , ώστε να προσομοιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο στα πειράματα της επιστήμης.
        ( Ακολουθεί η απάντηση του sanejoker :
        Μην αντιπαρατεθείς στα επιχειρήματα μου, γιατί δεν είναι τέτοια. Δεν πρόκειται για επιστημονικό άρθρο ή δημοσιογραφικό.
        Είναι λογοτεχνικό, μια άποψη που δεν προσπαθεί να αποδείξει τίποτα, παρά να δείξει την άποψη.
        Όπως λογοτεχνικό θα ήταν αυτό που λες, το να προσπαθήσω να ταυτιστώ με τον αστυνομικό που καταδιώκει το φυγά. Αλλά όπως θυμάμαι από την ταινία “Ο φυγάς”, ο αστυνομικός αμφέβαλλε διαρκώς για αυτό που έκανε. Αν θυμάμαι καλά δεν τον πυροβόλησε, στην αρχή της ταινίας, ενώ μπορούσε να το κάνει και να τελειώσει το κυνηγητό -και η ταινία.
        Η άποψη μου (πάντα άποψη, ποτέ πεποίθηση) είναι ότι δεν έχουμε καμία υποχρέωση να ακολουθούμε ή να μην ακολουθούμε τις εντολές.
        Αν έχουμε έστω και ένα ψήγμα ελεύθερης βούλησης πρέπει να αποφασίζουμε κάθε στιγμή, ανάλογα τη στιγμή και ανάλογα την εντολή.
        Και έχεις δίκιο, τώρα που το είπες (έγραψες) το κατάλαβα: Είμαι πολύ περισσότερο Πλατωνικός, παρά Αριστοτελικός.
        Ή, όπως έγραφε ο Λεβιστρος, πιότερο homo bricoleur παρά homo savant.)
        Ευχαριστώ για τη φιλοξενία. Να είστε καλά.

      • Φίλε μου (ή φίλη) προσωπικά δεν θα αποκαλούσα “χαρίσματα” αυτά που απαιτούνται για να είναι κανείς πολιτικός. Πραγματικός ηγέτης, ίσως. Αλλά αυτοί σπανίζουν. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το να ζητάς να επαναληφθεί ένα τέτοιο “μη πολιτικά ορθό” πείραμα και μάλιστα πολλές φορές και σε διαφορετικούς τόπους καταλαβαίνεις ότι είναι άτοπο. Οι περισσότεροι θα το θεωρούσαν βάρβαρο (στην πραγματικότητα μάλλον θα φοβούνταν το αποτέλεσμα). Όπως και να έχει, όμως, η ανάρτηση αναφέρεται στις καθημερινές εντολές “βίας”, όχι σε μια οποιαδήποτε εντολή η υποχρέωση. Δεν νομίζω ότι μπορείς να θεωρήσεις πως η επιβίωση του ανθρώπινου είδους μπορεί να εξαρτάται από τη σκόπιμη εξαπάτηση ενός πελάτη από έναν πωλητή ή τον ψεκασμό με δακρυγόνα συνταξιούχων και γυναικόπαιδων. Η ακεραιότητα και η ευσυνειδησία και, σε τελική ανάλυση, η ελεύθερη βούληση (όπως λέει ο sanejoker) είναι πιστεύω τα πολυτιμότερα εφόδια που έχουμε για την επιβίωση και την εξέλιξή μας ως ανθρώπινο είδος και όχι απλά ως “είδος”.

  • Κατά το παρελθόν είχα γράψει ακόμα μερικά πειράματα που έχουν σχέση με την πολιτική. Θα χαρώ αν είναι πηγή προβληματισμού και αυτά… Θα τα βρείτε εδώ http://giorgosvagionis.wordpress.com/2010/08/14/%CF%87%CF%89%CF%81%CE%AF%CF%82-%CE%B8%CE%AD%CE%BC%CE%B1-2-%CE%B7-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%AC%CE%B6%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7/ .
    Ευχαριστώ.
    Γ.Β

  • http://en.wikipedia.org/wiki/Milgram_experiment

    μην ειστε βλάκες, γαμω τα ψευτοεπιστημονιλίκια, γαμω το focus, και γαμω τους χιππηδες.
    Το πείραμα είναι ούτε κάν κοντά στην επιστήμη.
    διαβάστε ολόκληρο το αρθρο της γαμημένης της wikipedia (που γενικά λέει μαλακίες).
    40!!!!!! άτομα μόνο.(στατιστική απο 40 άτομα είναι έγκλημα.)
    κατηγορίες οτι το μαγείρεψε.(πίεζε περισσότερο απ’οσο παρουσιάζει. όχι 4 εντολές αλλά μέχρι 26 αναφέρει κάποιος)
    ΕΙΧΕ ΔΙΑΒΕΒΑΙΏΣΕΙ τους ανθρώπους οτι απολύτως καμία μόνιμη ζημιά δεν θα πάθει το υποκείμενο!!!?!?!?!?!?!?!
    πολλοί άνθρωποι είχαν τεράστια δυσφορία στην διαδικασία, ασχέτως αν πάτησαν κουμπί.
    ΠΟΛΛΟΙ ΑΝΕΦΕΡΑΝ ΟΤΙ ΤΟ ΕΙΧΑΝ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙ ΟΤΙ ΠΡΟΚΕΙΤΕ ΓΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑ, Η ΝΟΜΙΖΑΝ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ ΡΙΑΛΙΤΙ!!!!! οπότε έδρασαν διαφορετικά, και ακύρωσαν τα αποτελέσματά του.

    ςεπίσης λέει και ο James Waller, Chair of Holocaust and Genocide Studies at Keene State College, formerly Chair of Whitworth College Psychology Department.

    δεν έχει σχέση το πέιραμα μεταξύ αγνώστων , με τους ναζι. οι ναζί είχαν μίσος συγκεκριμένο, ιδεολογικό. Είχαν χρόνο να σκεφτούν τις πράξεις τους για να μετανιώσουν, όχι 1 ώρα όπως το πείραμα.
    οι πράξεις τους έφερναν θάνατο άμεσο, στα χέρια τους. όχι “καμια μονιμη σωματική βλάβη”.

    τα λέω αυτά γιατί άλλο σαδισμός (ψυχολογική ασθένεια) που σημαίνει οτι η λύση του προβλήματος είναι οι γιατροί, και άλλο να πληρώνεσαι (μπράβοι, δολοφόνοι, ιδιωτικοί στρατοι τύπου blackwater, αστυνομια, ) ή να έχεις και ιδεολογικό κίνητρο. εκει, η λυ΄ση του προβλήματος είναι ΑΛΛΟ ΣΥΣΤΗΜΑ, που κανενός η επιβίωση δεν θα εξαρτάται απο το αν θα πουλήσει ένα χαλασμένο ψάρι, και κανένας δεν θα έχει ανάγκη για ρατσισμό-εθνικισμό και όποια σάπια τέτοια ιδεολογία, γιατί όλα αυτά, όπως και οι ναζί, βασίζονται στην φτώχεια που γεννά ο καπιταλισμός, και ζητάνε “ζωτικό χώρο” και “φτηνα χέρια”.

  • Το πείραμα δεν έγινε μόνο μία φορά έγινε πολλές φορές και από άλλους επιστήμονες και σε άλλες χώρες τα ποσοστά άλλαζαν αλλά ήταν πάντα ψηλά!