Η Ευρώπη το 2013: Η χρονιά των αποφάσεων

Στο τέλος του έτους πάντα μας δημιουργείται το ερώτημα ποιο θα είναι το σημαντικότερο ζήτημα του επόμενου έτους. Είναι μια απλοϊκή ερώτηση, αφού κάθε χρόνο γίνονται πολλά πράγματα και για καθέναν από εμάς διαφέρει το τι είναι σημαντικό. Όμως, αξίζει να σκεφθούμε ποιο γεγονός θα μπορούσε να προκαλέσει αλλαγή της πορείας του κόσμου. Κατά την άποψή μου, η σημαντικότερη περιοχή που θα πρέπει να παρακολουθήσουμε το 2013 είναι η Ευρώπη.

Αν τη σκεφθούμε ως μια ενιαία γεωγραφική οντότητα, η Ευρώπη έχει τη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου. Αν το επέλεγε, θα μπορούσε να γίνει στρατιωτικός ανταγωνιστής των ΗΠΑ. Η Ευρώπη είναι ένας από τους πυλώνες του παγκόσμιου συστήματος και ό,τι συμβαίνει σε αυτήν θα καθορίσει το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Θα έλεγα πως το 2013 θα αρχίσουμε να βλέπουμε πιο ξεκάθαρα το μέλλον της.

Το ερώτημα είναι εάν η Ευρωπαϊκή Ένωση θα σταθεροποιηθεί, αν θα σταματήσει τον κατακερματισμό της και θα αρχίσει να προετοιμάζεται για περισσότερη ενοποίηση και επέκταση. Εναλλακτικά, οι εντάσεις θα μπορούσαν να αυξηθούν εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι θεσμοί θα μπορούσαν να χάσουν περισσότερο τη νομιμοποίησή τους και τα κράτη-μέλη να αυξήσουν τον ρυθμό με τον οποίο επιδιώκουν τις δικές τους πολιτικές, τόσο τις εσωτερικές όσο και τις διεθνείς.

Το «ετοιμοπόλεμο» ευρωπαϊκό project

Έχουν περάσει περισσότερα από τέσσερα χρόνια από τότε που ξέσπασε η κρίση του 2008 και περίπου δύο χρόνια από τότε που τα προβλήματα αυτής της κρίσης δημιούργησαν την κρίση κρατικού χρέους και των τραπεζών στην Ευρώπη. Από τότε, η κρίση έχει μετατραπεί από χρηματοπιστωτική σε οικονομική, με την Ευρώπη να πέφτει σε ύφεση και την ανεργία σε όλη την ήπειρο να αυξάνεται σε επίπεδο που ξεπερνά το 10%.

Το πιο σημαντικό είναι ότι αυτή ήταν μια περίοδος κατά την οποία ο μηχανισμός λήψης αποφάσεων που δημιουργήθηκε με την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπόρεσε να φέρει πολιτικές λύσεις που να είναι και ευρέως αποδεκτές και εφαρμόσιμες. Οι χώρες της Ε.Ε. αντιμετωπίζουν η μία την άλλη λιγότερο ως μέλη μιας ενιαίας πολιτικής οντότητας και περισσότερο ως μεμονωμένα έθνη-κράτη, που επιδιώκουν τα δικά τους εθνικά συμφέροντα, σε ένα παιχνίδι όπου η επιτυχία του ενός έρχεται σε βάρος του άλλου.

Αυτό μπορούμε να το δούμε με δύο τρόπους. Η πρώτη διάσταση έχει επικεντρωθεί στο ποιες χώρες θα πρέπει να επωμίζονται το οικονομικό βάρος της σταθεροποίησης της ευρωζώνης. Οι οικονομικά πιο εύρωστες ήθελαν οι πιο αδύναμες να επωμιστούν το βάρος αυτό με λιτότητα. Οι πιο αδύναμες, από την πλευρά τους, ήθελαν οι πιο ισχυρές χώρες να φέρουν το βάρος μέσω του συνεχιζόμενου δανεισμού, παρά τον αυξανόμενο κίνδυνο τα δάνεια να μην μπορέσουν να αποπληρωθούν πλήρως. Το αποτέλεσμα ήταν να υπάρξουν συνεχείς προσπάθειες για συμβιβασμό, χωρίς όμως να υπάρχει πραγματική επιτυχία.

Η δεύτερη διάσταση αφορά τις τάξεις. Θα πρέπει να επωμιστούν το βάρος η μεσαία και οι χαμηλότερες τάξεις μέσω της μείωσης των κρατικών δαπανών που τις ωφελούν ή οι ελίτ μέσω της αύξησης της φορολογίας τους και της αλλαγής των κανονισμών;

Αν μιλήσεις με Ευρωπαίους που τάσσονται υπέρ της αντίληψης ότι η Ευρώπη βρίσκεται σε μια διαδικασία επίλυσης των προβλημάτων της, το ερώτημα είναι ποιο είναι το πρόβλημα που λύνει. Το πρόβλημα των τραπεζών; Το πρόβλημα της ανεργίας; Ή το πρόβλημα της ανικανότητας των χωρών να βρουν κοινές λύσεις; Οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι προσπαθούν να βρουν λύση σε αυτό το πρόβλημα εδώ και πολλά χρόνια, και μάλιστα είναι και μεταξύ των καλύτερων και ευφυέστερων αξιωματούχων στον κόσμο.

Η ανικανότητά τους να βρουν λύση δεν οφείλεται στην έλλειψη καλών ιδεών ή στην ανάγκη να σκεφτούν περισσότερο το πρόβλημα, αλλά στο γεγονός ότι δεν υπάρχει πολιτική συμφωνία ως προς το ποιος θα πληρώσει το τίμημα γεωπολιτικά και κοινωνικά. Οι εθνικές και οι ταξικές εντάσεις έχουν αποτρέψει τη δημιουργία λύσης που θα μπορούσε και να συμφωνηθεί, αλλά και να τηρηθεί.

Αν οι Ευρωπαίοι δεν δημιουργήσουν μια τέτοια λύση το 2013, τότε θα έχει έρθει η ώρα για σοβαρές αμφιβολίες ως προς το αν είναι πράγματι εφικτή η εύρεση λύσης, και ως εκ τούτου να αναλογιστούμε το μέλλον της Ευρώπης χωρίς την Ευρωπαϊκή Ένωση, ή με μια πολύ αποδυναμωμένη Ε.Ε. Αν, όμως, η Ευρώπη βρει κάποιο σχέδιο που έχει γενική υποστήριξη, τότε μπορεί να πούμε ότι η Ευρώπη αρχίζει να βγαίνει από την κρίση της, και αυτό θα είναι το σημαντικότερο που θα συμβεί το 2013.

Στο σημείο αυτό, ένας λογικός άνθρωπος θα ισχυριστεί ότι αγνοώ τις ΗΠΑ, που έχουν διαφορετικά, αλλά εξίσου σημαντικά οικονομικά προβλήματα και επίσης αδυνατούν να καταλήξουν σε συμφωνία σε ό,τι αφορά την επίλυσή τους, όπως φάνηκε και στο θέμα του δημοσιονομικού γκρεμού, που θα έχει πολλές ακόμα επαναλήψεις. Όμως, όσο βάσιμη και αν είναι η σύγκριση σε χρηματοοικονομικό επίπεδο, δεν είναι βάσιμη σε πολιτικό επίπεδο.

Οι ΗΠΑ δεν έχουν να αντιμετωπίσουν τη διάλυση της δημοκρατίας αν ακολουθήσουν αντιφατικές πολιτικές. Οι ΗΠΑ έχουν ηλικία μεγαλύτερη των δύο αιώνων και έχουν ήδη περάσει πολύ χειρότερα προβλήματα, συμπεριλαμβανομένων του Εμφύλιου Πολέμου και της Μεγάλης Ύφεσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, από την άλλη πλευρά, με την υφιστάμενη μορφή της, έχει ηλικία μόλις περίπου 20 ετών και τώρα περνά την πρώτη σημαντική της κρίση. Οι συνέπειες της κακής διαχείρισης του χρηματοοικονομικού συστήματος των ΗΠΑ είναι τουλάχιστον σημαντικές. Όμως, σε αντίθεση με την Ευρώπη, οι συνέπειες δεν αποτελούν άμεση υπαρξιακή απειλή.

Τα άλλα κόστη της κρίσης

Η διάσταση του θέματος που έχει καταστεί σημαντικότερη είναι η πολιτική, και όχι η χρηματοοικονομική. Μπορεί η Ευρωπαϊκή Ένωση να βρίσκεται στη διαδικασία διευθέτησης των τραπεζικών προβλημάτων της και μπορεί να αποφύγει τα άλλα ζητήματα του κρατικού χρέους, όμως το τίμημα που έχει πληρώσει είναι και μια ύφεση και -ακόμα χειρότερα- ανεργία που έχει εκτιναχθεί σε υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με το σύνολο των ΗΠΑ, και πολύ υψηλότερα σε ορισμένες χώρες.

Μπορούμε να χωρίσουμε την Ευρωπαϊκή Ένωση σε τρεις κατηγορίες, συγκρίνοντας με το επίπεδο ανεργίας των ΗΠΑ που διαμορφώνεται περίπου στο 7,7%. Υπάρχουν πέντε χώρες της Ε.Ε. με σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο ανεργίας (Αυστρία, Λουξεμβούργο, Γερμανία, Ολλανδία και Μάλτα).

Υπάρχουν επτά χώρες όπου η ανεργία κινείται περίπου στα ίδια επίπεδα με αυτό στις ΗΠΑ (Ρουμανία, Τσεχία, Βέλγιο, Δανία, Φινλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο και Σουηδία).

Οι υπόλοιπες 15 χώρες εμφανίζουν υψηλότερο επίπεδο ανεργίας σε σχέση με τις ΗΠΑ: Συγκεκριμένα, σε 11 η ανεργία κινείται από 10% έως 17%, συμπεριλαμβανομένων της Γαλλίας (10,7%), της Ιταλίας (11,1%), της Ιρλανδίας (14,7%) και της Πορτογαλίας (16,3%). Στην Ελλάδα και στην Ισπανία τα επίπεδα ανεργίας (25,4% και 26,2% αντίστοιχα) βρίσκονται κοντά σε αυτά που καταγράφηκαν στις ΗΠΑ στο αποκορύφωμα της Μεγάλης Ύφεσης.

Για τις προηγμένες βιομηχανοποιημένες χώρες -ορισμένες εκ των οποίων είναι οι ισχυρότερες της Ευρώπης- αυτά είναι εκπληκτικά νούμερα. Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη τι σημαίνουν κοινωνικά αυτοί οι αριθμοί. Σημειώνεται ότι το ποσοστό ανεργίας αυξάνεται για τους νεότερους σε ηλικία εργαζόμενους.

Στην Ιταλία, στην Πορτογαλία, στην Ισπανία και στην Ελλάδα, περισσότερο από το ένα τρίτο του εργατικού δυναμικού ηλικίας μικρότερης των 25 ετών είναι άνεργο. Θα χρειαστεί μια γενιά για να μειωθεί το ποσοστό της ανεργίας σε αποδεκτά επίπεδα στην Ισπανία και στην Ελλάδα. Ακόμα και για χώρες όπου η ανεργία παραμένει γύρω στο 10% για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, η χρονική αυτή περίοδος που θα χρειαστεί για να μειωθεί η ανεργία είναι σημαντική, και η Ευρώπη βρίσκεται ακόμα σε ύφεση.

Σκεφτείτε κάποιον άνεργο 20άρη, που πιθανώς διαθέτει πτυχίο πανεπιστημίου. Οι αριθμοί σημαίνουν πως υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ότι δεν θα έχει ποτέ την ευκαιρία να ακολουθήσει την καριέρα που έχει επιλέξει και πιθανότατα δεν θα βρει ποτέ θέση εργασίας στο κοινωνικό επίπεδο που περίμενε.

Στην Ισπανία και στην Ελλάδα, οι νέοι -αλλά και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία- αντιμετωπίζουν την προσωπική καταστροφή. Στις άλλες χώρες, το ποσοστό εκείνων που αντιμετωπίζουν προσωπική καταστροφή είναι χαμηλότερο, αλλά υπαρκτό. Θυμηθείτε επίσης πωςη ανεργία δεν επηρεάζει μόνο έναν άνθρωπο. Επηρεάζει την άμεση οικογένειά του, τους γονείς και πιθανώς και άλλους συγγενείς. Η επίπτωση δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και ψυχολογική. Δημιουργεί μια αίσθηση αποτυχίας και φόβου.

Δημιουργεί επίσης ξεριζωμένους νέους ανθρώπους γεμάτους ενέργεια και θυμό. Η ανεργία είναι μια ρίζα κινήσεων κατά του κράτους, τόσο από την Αριστερά όσο και από τη Δεξιά. Οι πολλοί σε αριθμό χωρίς ελπίδα άνεργοι έχουν ελάχιστα να χάσουν και νομίζουν πως έχουν κάτι να κερδίσουν από την αποσταθεροποίηση του κράτους. Είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί το επίπεδο της ανεργίας που τρέφει τέτοιου είδους αναταράξεις, όμως δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Ισπανία και η Ελλάδα βρίσκονται σε αυτήν τη ζώνη, και μπορεί και άλλες χώρες επίσης.

Το ενδιαφέρον είναι πως, αν και η Ελλάδα έχει ήδη αναπτύξει ένα ευμέγεθες ακροδεξιό κίνημα, το πολιτικό σύστημα της Ισπανίας, παρότι αντιμετωπίζει πιέσεις από το κέντρο και τις αυτόνομες περιοχές, παραμένει σχετικά σταθερό. Θα έλεγα πως αυτή η σταθερότητα βασίζεται στην πεποίθηση ότι θα υπάρξει κάποια λύση για το πρόβλημα της ανεργίας. Το μέγεθος της ανεργίας δεν έχει ακόμα εμπεδωθεί, ούτε όμως και το γεγονός ότι αυτού του είδους το πρόβλημα ανεργίας δεν μπορεί να διορθωθεί γρήγορα. Είναι βαθύτατα δομικό.

Το πρόβλημα του ποσοστού ανεργίας των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης αμβλύνθηκε σε περιορισμένο βαθμό από το New Deal, όμως χρειάστηκε η αναδιάρθρωση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου για να διευθετηθεί πραγματικά.

Γι’ αυτό το 2013 είναι μια κρίσιμη χρονιά για την Ευρώπη. Έχει κάνει πολλά για να λύσει την τραπεζική κρίση και να εμποδίσει την κρίση χρέους. Για να το κάνει αυτό προκάλεσε μια σοβαρή αποδυνάμωση της οικονομίας και δημιούργησε τεράστια ανεργία σε ορισμένες χώρες.

Η άνιση κατανομή του κόστους, τόσο εθνικά όσο και κοινωνικά, είναι η απειλή που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είναι απλώς θέμα εθνών από τα οποία το καθένα τραβά τον δρόμο του, αλλά θέμα ανάδυσης πολιτικών κινημάτων, ιδιαίτερα από τους τομείς εκείνους της κοινωνίας που οικονομικά πλήττονται περισσότερο, και εθνικιστικά δεν θα εμπιστεύονται τις ίδιες τις ελίτ τους.

Τι άλλο μπορεί να συμβεί σε αυτές τις χώρες που περνούν κοινωνικές καταστροφές; Ακόμα και αν η καταστροφή αμβλυνθεί σε κάποιον βαθμό από την παραοικονομία και τη μετανάστευση, που μειώνουν την ανεργία, οι αριθμοί είναι αποκαρδιωτικοί σε 14 από τις οικονομίες της Ευρώπης.

Το σταυροδρόμι της Ευρώπης

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επικεντρωθεί τόσο πολύ στην οικονομική κρίση που δεν είναι ξεκάθαρο αν η πραγματικότητα της ανεργίας έχει γίνει αντιληπτή από τους αξιωματούχους και τους γραφειοκράτες της Ευρώπης, εν μέρει λόγω διαφορετικών απόψεων μεταξύ των ευρωπαϊκών ελίτ και εν μέρει λόγω της γεωγραφίας της Ε.Ε. Οι χώρες με χαμηλή ανεργία τείνουν να βρίσκονται στη Βόρεια Ευρώπη, που είναι στην καρδιά της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ενώ αυτές με την καταστροφικά υψηλή ανεργία βρίσκονται στην περιφέρεια. Και είναι εύκολο να αγνοείς κάτι όταν αυτό είναι μακριά από εσένα.

Όμως, το 2013 είναι η χρονιά όπου ο ορισμός του προβλήματος της Ευρώπης πρέπει να κινηθεί πέραν της οικονομικής κρίσης, στις κοινωνικές συνέπειές της. Η πρόοδος, αν όχι μια λύση, πρέπει να γίνει ορατή. Είναι δύσκολο να δούμε πώς η συνεχιζόμενη στασιμότητα και η ανεργία αυτών των επιπέδων μπορεί να διαρκέσει για έναν ακόμα χρόνο χωρίς να αρχίσει να προκαλεί σημαντικές πολιτικές αντιθέσεις, οι οποίες θα δημιουργήσουν κυβερνήσεις, ή θα αναγκάσουν τις υπάρχουσες να σκίσουν τον κοινωνικό ιστό της Ευρώπης.

Αυτός ο ιστός δεν είναι ούτε τόσο παλαιός, ούτε τόσο ισχυρός για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες.Δεν ζητούν από τον κόσμο να πεθάνει στο πεδίο της μάχης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά να ζήσει μια ζωή γεμάτη μιζέρια και απογοήτευση. Με πολλούς τρόπους, αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο από την επίδειξη γενναιότητας. Και αφού η βασική υπόσχεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν η ευημερία, η αποτυχία να υπάρξει ευημερία, αλλά αντιθέτως να υπάρχει φτώχεια, και μάλιστα χωρίς να κατανέμεται ίσα, δεν είναι κάτι που μπορεί να διαρκέσει πολύ. Αν η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίση, η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου βρίσκεται σε κρίση, τόσο πολιτική όσο και οικονομική. Και αυτό ίσως έχει μεγαλύτερη σημασία απ’ όσο οτιδήποτε άλλο.

του George Friedman, ιδρυτή και CEO του think tank Stratfor.